Bạn đã từng tò mò về ngôi nhà truyền thống của người Dao chưa? Nhà của người Dao không chỉ là nơi trú ngụ mà còn là kho tàng văn hóa đặc sắc. Với 3 kiểu nhà riêng biệt, mỗi kiểu đều phản ánh lối sống và tín ngưỡng riêng biệt của cộng đồng. Hãy cùng khám phá để hiểu sâu hơn về nét đẹp kiến trúc độc đáo này!
Đôi nét về nhà của người Dao
Đôi nét về nhà của người Dao (Nguồn: VOV4)
Nhà của người Dao không chỉ là nơi sinh sống mà còn là biểu tượng văn hóa sâu sắc của cộng đồng dân tộc này. Phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Hòa Bình, Hà Giang, Lào Cai, Hòa Bình, Tuyên Quang, nhà của người Dao phản ánh mối quan hệ hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Mỗi ngôi nhà là không gian thiêng liêng, nơi lưu giữ tín ngưỡng, phong tục và truyền thống qua nhiều thế hệ. Với sự đa dạng trong kiến trúc và nghi lễ, nhà của người Dao là minh chứng sống động cho bản sắc văn hóa đặc trưng của dân tộc Dao tại vùng Tây Bắc.
Xem thêm: Khám phá văn hóa Tây Bắc qua đám cưới người Dao đậm đà bản sắc
Có những kiểu nhà nào của người Dao?
Có những kiểu nhà nào của người Dao? (Nguồn: Báo Hòa Bình)
Nhà của người Dao rất đa dạng và phong phú, tùy theo vùng miền mà có thể là nhà đất trệt, nhà sàn, nhà nửa đất nửa sàn hoặc nhà trình tường, mỗi kiểu nhà phản ánh phong tục và điều kiện sống đặc trưng của cộng đồng người Dao tại đó. Cụ thể:
- Nhà đất (tiếng Dao: "pà nù"): Phổ biến ở người Dao Đỏ, đặc biệt tại khu vực Na Hang (Sơn Phú, Đà Vị, Tuyên Quang). Nhà đất của họ thường xây tường bằng gỗ ghép, nằm sát đất với kết cấu chắc chắn, phù hợp với khí hậu vùng núi thấp và mang nét truyền thống đặc trưng của dân tộc Dao Đỏ.
- Nhà sàn (tiếng Dao: "pà sàn"): Là kiểu nhà phổ biến ở nhiều nhóm người Dao, đặc biệt là những vùng có địa hình đồi núi cao như Lào Cai và Hà Giang. Nhà sàn thường được dựng trên các cột gỗ cao, giúp tránh ẩm thấp và thú dữ, đồng thời tạo không gian sinh hoạt thoáng đãng bên dưới sàn nhà.
- Nhà nửa đất nửa sàn (tiếng Dao: “gẳng pằng gẳng thin”): Là kiểu nhà kết hợp giữa nhà đất và nhà sàn, có một phần sàn gỗ nâng cao, một phần nền đất, thích hợp với địa hình có độ dốc vừa phải. Kiểu nhà này thường gặp ở cộng đồng người Dao tại một số vùng của tỉnh Hòa Bình, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, thể hiện sự linh hoạt trong kiến trúc phù hợp với điều kiện tự nhiên.
Đặc điểm kiến trúc nhà ở của người Dao
Kiến trúc nhà ở của người Dao thể hiện sự hài hòa giữa thiên nhiên và lối sống truyền thống của dân tộc. Mỗi kiểu nhà mang những nét riêng biệt, phù hợp với điều kiện khí hậu, địa hình của từng vùng. Dưới đây là đặc điểm 3 kiểu nhà truyền thống của người Dao:
Kiến trúc nhà đất (nhà trệt) của người Dao
Kiến trúc nhà đất (nhà trệt) của người Dao (Nguồn: Notesbook)
Nhà đất của người Dao thường gồm 5 gian với nền nhà được làm bằng đất nện chắc chắn, mái lợp cỏ tranh mềm mại và vách bao quanh bằng phên nứa nhẹ nhàng. Nhà có 3 cửa ra vào, trong đó 2 cửa nằm ở mặt trước và 1 cửa ở đầu hồi, đặc biệt không có cửa sổ, tạo nên không gian kín đáo và ấm cúng cho gia đình. Các gian được phân chia rõ ràng, gian chính giữa đặt bàn thờ tổ tiên, 2 gian bên cạnh dành cho bố mẹ và con cái, phần giữa là nơi ăn uống và tiếp khách.
Phía ngoài, đầu hồi bên trái có khu vực tắm rửa và sân phơi tiện lợi, còn gian đầu hồi bên trái là bếp và nơi chứa bát đĩa. Bên cạnh đó, gian giáp vách tiền bên phải là phòng ngủ dành cho khách, có cửa đi ra ngoài riêng biệt, giúp duy trì sự riêng tư. Tổng thể kiến trúc nhà đất phản ánh cách sống gắn bó chặt chẽ với thiên nhiên và gia đình của người Dao, đồng thời giữ gìn nét văn hóa truyền thống đặc sắc.
Kiến trúc nhà sàn người Dao
Kiến trúc nhà sàn người Dao (Nguồn: Notesbook)
Nhà sàn của người Dao gồm 5 gian với nền nhà được lát ván gỗ, mái lợp cỏ tranh và vách xung quanh làm bằng phên nứa thoáng khí. Nhà có nhiều cửa sổ và các cửa ra vào ở 2 đầu hồi, một cửa ra sân phơi và một cửa ra sàn nước, giúp không khí lưu thông tốt và tạo cảm giác rộng rãi, thoáng mát cho ngôi nhà. Thang gỗ dẫn lên nhà là lối đi chính, góp phần bảo vệ gia đình tránh thú dữ và hạn chế ẩm thấp.
Bên trong, nhà sàn bố trí 3 bếp ở những vị trí chiến lược: một bếp thẳng cửa chính, một bếp giữa nhà và một bếp khách sát vách hồi bên phải. Gian đầu hồi bên trái có cối giã và chum vại chứa thức ăn, còn gian hậu chia thành các khu vực nhỏ như gian chứa chum vại, phòng ngủ con trai, gian thờ và phòng khách. Kiến trúc nhà sàn phản ánh sự thích nghi thông minh với điều kiện tự nhiên đồi núi và văn hóa sinh hoạt cộng đồng của người Dao.
Kiến trúc nhà nửa sàn nửa đất của người Dao
Kiến trúc nhà nửa sàn nửa đất của người Dao (Nguồn: Báo Hòa Bình)
Nhà nửa sàn nửa đất là kiểu nhà có 4 gian với phần sàn lát ván mỏng và phần nền bằng đất nện, mái lợp cỏ tranh và vách phên nứa bao quanh. Nhà có 3 cửa ra vào, hai cửa ở đầu hồi và một cửa ở mặt trước, không có cửa sổ; thang đi lên nằm ở mặt chính giữa ngôi nhà. Phần sàn là phòng ngủ của chủ nhà và khách, còn phần nền đất được bố trí làm phòng bếp, nơi tiếp khách và chỗ ngủ của con.
Gian đầu hồi bên trái có bếp sưởi và chỗ tiếp khách với cửa mở ra ngoài, gian sát vách hậu là chỗ ngủ của con và bàn thờ tổ tiên. Phần gian đầu hồi bên phải đặt bếp nấu, chạn bát và khu vực tắm rửa, được thiết kế hợp lý để đảm bảo tiện nghi sinh hoạt và phù hợp với địa hình đồi núi. Kiểu nhà này thể hiện sự linh hoạt trong kiến trúc và phù hợp với điều kiện khí hậu, địa hình của vùng sinh sống người Dao.
Các nghi lễ truyền thống diễn ra trong quá trình làm nhà của người Dao
Trong đời sống văn hóa tâm linh của người Dao, việc làm nhà không chỉ đơn thuần là xây dựng chỗ ở mà còn là một nghi lễ thiêng liêng, gắn liền với tín ngưỡng tổ tiên và thần linh. Trong quá trình dựng nhà, người Dao sẽ thực hiện 4 nghi lễ sau:
Lễ chọn nguyên vật liệu làm nhà (sến đắng láu)
Lễ cúng thần Rừng khi chọn nguyên vật liệu làm nhà của người Dao (Nguồn: Bảo vệ môi trường)
Việc chọn nguyên vật liệu được người Dao tiến hành từ cuối mùa khô (tháng 10, 11 âm lịch) để đảm bảo gỗ, tre, nứa đã già, chắc, ít sâu mọt. Trước khi vào rừng, chủ nhà thắp hương báo với tổ tiên và thần rừng, mong được phù hộ tìm được cây ưng ý. Những dấu hiệu như gặp rắn, người sinh đẻ trên đường đi sẽ là điềm xấu và buộc họ phải hoãn việc lấy gỗ.
Khi đến rừng, họ chọn các cây không bị sâu đục, cụt ngọn, dây leo quấn và tuyệt đối không lấy cây đã đổ vì cho rằng cây đó đã bị ma chiếm. Sau khi chặt hạ, gỗ được để lại rừng một thời gian cho vỏ mục hết, chỉ còn lại lõi. Với tre, nứa, họ chọn ở nơi cao, cây thẳng, thân già và dùng sống dao gõ để nghe âm thanh trước khi chặt.
Lễ chọn đất (siến nỉ)
Người Dao chọn đất xây nhà phải được thần linh và tổ tiên đồng thuận (Nguồn: Notebooks)
Người Dao quan niệm đất làm nhà phải được thần linh và tổ tiên đồng thuận, do đó việc chọn đất rất nghiêm cẩn. Họ kiêng làm nhà vào tháng 3 và tháng 9 âm lịch và phải xem tuổi gia chủ có hợp hay không. Trước khi đi chọn đất, chủ nhà phải kiêng sinh hoạt vợ chồng ba ngày và làm lễ khấn xin phép tổ tiên.
Khi đến đất định chọn, họ thực hiện nghi lễ xếp gạo quanh cọc gỗ rồi úp ống nứa lên trên để kiểm nghiệm sự chấp thuận của thần linh. Nếu sáng hôm sau gạo không xê dịch và không gặp điềm xấu thì có thể tiến hành dựng nhà. Sau đó, họ sẽ làm thêm một lễ nữa tại đất đã chọn để xin phép lần cuối trước khi san nền.
Nghi lễ diễn ra trong quá trình dựng nhà (chặp péo song)
Quá trình dựng nhà của người Dao phải cẩn thận và kỹ lưỡng (Nguồn: Báo Dân tộc và Miền núi)
Ngày dựng nhà phải được thầy cúng chọn kỹ để tránh sát chủ, hại gia súc, và kiêng các điềm xấu đêm trước như sinh nở, tiếng hoẵng kêu. Nếu gặp mộng xấu, chủ nhà phải làm phép hóa giải bằng cách dùng gạo và kiếm. Trước khi bắt đầu dựng, gia đình làm lễ nhỏ với gà, xôi, rượu để khấn tam đại, thổ công phù hộ.
Quá trình dựng bắt đầu từ cột cái đến các cột phụ, rồi mới lợp mái. Trước khi chôn cột cái, phải đốt bó nứa đã làm phép để trừ vía xấu – việc này chỉ người đã được cấp sắc mới được làm. Khi lợp mái xong, chủ nhà trèo lên nóc làm phép bằng cách vỗ ba lần vào mái và phù phép để “hô biến” nhà trở thành nơi ở chính thức.
Nghi lễ vào nhà mới (pọe xằng péo)
Nghi lễ vào nhà mới (pọe xằng péo) của người Dao (Nguồn: Lehoi.Info)
Ngày vào nhà mới được chọn kỹ, hợp tuổi chủ nhà và không phạm ai trong gia đình. Trước khi đưa lửa vào bếp, họ làm phép bằng cách vẽ dấu thăng bằng dao rồi phù phép bằng cách vỗ tay, chạm xuống đất để ngăn tà ma quấy nhiễu. Bếp lửa sau khi nhóm lên phải cháy suốt đêm đầu tiên, không được tắt.
Sau khi đặt bếp và mang lửa, nước, lúa, tiền vào nhà tượng trưng cho sự no ấm, ánh sáng và sinh hoạt đủ đầy, chủ nhà làm lễ khấn thổ công, tổ tiên. Nếu nghe điềm xấu đêm đó như tiếng hoẵng, sinh nở, họ phải làm lễ giải xui vào sáng hôm sau. Trong trường hợp con trai ra ở riêng, bàn thờ không lập ngay mà chờ ít nhất ba năm mới làm lễ thỉnh tổ tiên về.
Xem thêm: Khám phá lễ hội của người Dao – Nét đẹp văn hóa tâm linh đặc sắc vùng cao
Một số lưu ý khi tham quan nhà ở của người Dao mà bạn cần biết
Một số lưu ý khi tham quan nhà ở của người Dao mà bạn cần biết
Khi ghé thăm nhà ở của người Dao, du khách không chỉ cần tôn trọng không gian sinh hoạt mà còn cần hiểu và tuân theo những quy tắc văn hóa đặc trưng của họ. Dưới đây là một số lưu ý bạn nên ghi nhớ:
- Không đi thẳng vào cửa chính nếu chưa được mời: Cửa chính là nơi thiêng liêng, thường dùng trong các dịp đặc biệt như cưới hỏi hay tang lễ. Du khách nên chờ chủ nhà mời hoặc chỉ dẫn để vào từ lối phù hợp.
- Không sờ vào bàn thờ hay các vật dụng cúng lễ: Khu vực bàn thờ và các đồ thờ tự được coi là nơi linh thiêng, không ai được phép chạm vào nếu không phải thành viên trong gia đình. Việc sờ vào có thể bị coi là xúc phạm tổ tiên.
- Tránh chụp ảnh bếp lửa và khu vực bếp: Bếp là nơi giữ lửa tổ ấm và là không gian gắn liền với nghi lễ tâm linh. Việc chụp ảnh bếp khi chưa xin phép có thể bị hiểu là mang lại điềm gở.
- Không hỏi han hoặc đùa cợt về những đồ vật kỳ lạ trong nhà: Một số vật dụng mang ý nghĩa tín ngưỡng, dùng trong các nghi lễ đặc biệt. Đặt câu hỏi thiếu tinh tế hoặc chế giễu có thể gây phản cảm với chủ nhà.
- Giữ thái độ tôn trọng, không nói lời xui xẻo: Người Dao rất kiêng kỵ những lời nói tiêu cực khi làm nhà, chuyển nhà hoặc vào nhà mới. Khi tham quan, du khách nên giữ lời nói vui vẻ, tích cực để thể hiện sự tôn trọng.
- Những lưu ý trên không chỉ giúp bạn có một trải nghiệm tham quan văn hóa trọn vẹn mà còn thể hiện sự tôn trọng đối với phong tục, tín ngưỡng của người Dao. Việc hiểu và tuân thủ các quy tắc ứng xử khi vào nhà người Dao sẽ mang lại cho bạn cái nhìn sâu sắc và chân thực hơn về đời sống tinh thần và truyền thống của họ.
Nếu bạn muốn tận mắt khám phá kiến trúc nhà ở truyền thống của người Dao và tìm hiểu văn hóa bản địa đặc sắc tại Hòa Bình, Mai Chau Hideaway Lake Resort sẽ là điểm dừng chân lý tưởng. Nơi đây không chỉ mang đến không gian nghỉ dưỡng thư thái giữa thiên nhiên hồ Hòa Bình mà còn là cầu nối đưa du khách đến gần hơn với cộng đồng người Dao và những giá trị văn hóa bản địa độc đáo.